Op vrijdagavond 16 en zaterdagavond 17 juni zal het Projectorkest De Ring van Jan van Maanen in het Scheveningse Zuiderstrandtheater – in een één uur durende voorstelling – de opera Der Ring des Nibelungen uitvoeren. Uniek is dat de opera, waarin de thema’s ‘de kracht van de macht, veerkracht en liefde’ centraal staan, deze keer zal worden gevisualiseerd met een film van Marit Geluk en Joris Hentenaar. Op indringende wijze behandelen zij de thema’s van de Ring des Nibelungen maar dan geactualiseerd naar onze tijd. Ik mocht een eerste proeve van de film zien en kon niet anders dan mijn reactie onder woorden te brengen in de vorm van een recensie.
Ik maak u er graag deelgenoot van in de hoop dat ook u kennis zult willen nemen van de film.
De Ring des Nibelungen Wagner – The Movie
Een blik in de tijd, die in zichzelf tijdloos is geworden. Heel soms lukt dat. Een van de mooiste voorbeelden daarvan is de film Berlin, Die Sinfonie der Groszstadt (1927) van Walter Ruttman. Deze documentairefilm laat een dag in de jaren twintig zien. De beelden zijn een indrukwekkend exposé van de tijd, waarin een opeenstapeling van veranderingen de moderne wereld van vandaag vormde. Alles wordt daarin zichtbaar. De opkomst van de industrie, de rol van de arbeider als een verlengstuk van de machine, het frivole mondaine leven van de nieuwe burgerklasse verweven met de armoede die dan ook letterlijk op straat ligt. Hoewel de film bij het uitkomen al een indrukwekkend document moet zijn geweest van het actuele leven, zit de kracht van de film nog meer in de tijdloze terugblik die de kijker krijgt van het dagelijkse maar o zo adembenemende leven in de jaren twintig. Met als volstrekt uniek decor: Berlijn, de stad die achttien jaar later door de geallieerden zou worden vernietigd. Je kan de film bekijken alsof je nog deel uitmaakt van die tijd. Tegelijkertijd is er nu ook de wetenschap welk een ramp de wereld niet lang erna zou treffen. Deze film is dan ook een blijvende waarschuwing tegen het niet serieus nemen van de tegengestelde krachten in die tijd. Het frivool voorbij gaan aan de signalen van een opkomend fascisme zal, naar later blijkt, iedereen lelijk gaan opbreken.
Ik schrijf deze lange inleiding om de betekenis van de film Der Ring des Nibelungen van Marit Geluk en Joris Hentenaar te kunnen duiden. Met de operamuziek van het Magnus Opus van Richard Wagner op de achtergrond (ik kom daar zo op terug!) laat de film een aaneenschakelijking zien van momenten en gebeurtenissen uit ons tijdgewricht. Ook hier, is het materiaal van het dagelijks leven ontleend aan het indrukwekkende archief van de filmer Joris Hentenaar, the man with the movie camera, die voor televisierubrieken als Nieuwsuur al meer dan 20 jaar de actualiteit in tal van crisisgebieden voor ons in beeld brengt. Waar echter in de actualiteitenrubrieken het conflict, het incident en vooral het geweld aan de orde komen, laat de film van Marit Geluk en Joris Hentenaar het volle leven van deze tijd in conflictgebieden zien. Dat gebeurt vaak vanuit het perspectief van de betrokkenen bij de vele conflicten in dit tijdsgewricht, maar evenzeer worden de beelden verweven met de negatie ervan in het dagelijks leven buiten de conflictgebieden. En beide kunnen schrijnend samenkomen op de stranden aan de kust van Griekenland en Italië. Deze plaats van vertier bij uitstek, is tegelijkertijd het dramatische decor van de duizenden vluchtelingen die wanhopig vechten voor hun leven. Overleven om erna op zoek te gaan naar een kans op een beter leven. Een beter leven dat steeds vaker in de kiem gesmoord wordt in het vernederende regime van de treurige vluchtelingenkampen. Kampen die hoegenaamd ‘onbaatzuchtig’ zijn opgezet, door die landen die vooral ook de komst van de vluchteling als de grootste dreiging van het conflict zien.
De filmische foto van onze tijd waar het geweld op afstand steeds dichterbij aan het komen is en die de wereld in toenemende mate in haar greep lijkt te gaan krijgen wordt ondersteund door de muziek van Wagner’s Ring des Nibelungen. Waar het aanvankelijk de bedoeling was om de uitvoering van deze opera door het Projectorkest De Ring van Jan van Maanen te actualiseren met beelden van vandaag is het omgekeerde gebeurd. De filmbeelden van de thema’s van de opera, (de kracht van de macht, veerkracht en liefde) hebben het initiatief overgenomen en Wagner’s opera is, net als in de film Berlin, Die Sinfonie der Groszstadt, ondersteunend aan het verhaal geworden. Dat verhaal is een tijdloze confrontatie met de werkelijkheid van de wereld van vandaag. Een werkelijkheid, waarvoor velen van ons nog de ogen sluiten om frivool op het strand of in de draaimolen het volle leven zijn gang laten gaan. Misschien is dat nog wel het grootste compliment aan de filmmakers, dat zij in staat zijn geweest de immer overheersende muziek van Wagner te overstijgen en deze dienstbaar te maken aan een filmische schets van de drama’s is onze tijd. Een periode waarin wij weliswaar opener dan ooit naast elkaar leven en ons nauwelijks bewust lijken te (willen) zijn van de gevaren die ook nu weer de wereldvrede gaan bedreigen. Maar wat ooit ver weg was, komt nu wel heel akelig dichterbij. Daarbij laat de film zien dat ‘ver weg’ nog altijd gaat, over mensen zoals u en ik en dus in essentie de mensheid zelf raakt. Wie zich vandaag nog gelukkig waant, kan morgen verscheurd worden door de gedragingen van hen die met weinig zorg met hun macht omgaan en daarin niets ontziend zijn.
Hoewel de film een opeenstapeling van dramatische beelden bevat, de tranen staan met regelmaat in de ogen, komt op subtiele wijze ook telkens weer de kracht van de mensen naar voren. Het verlangen naar geluk, liefde en gewoon plezier. Het geloof in een betere wereld krijgt ook zijn gezicht in de spontaniteit en de lach van kinderen, in de moed om tegen autoritaire regimes op straat in te gaan, om uiteindelijk te bereiken dat wij met elkaar naar de stembus kunnen gaan om het echte conflict met elkaar op te lossen in een dialoog tussen de verschillende betrokkenen zelf. De film is een aanklacht tegen geweld, maar -bijna stilzwijgend- vooral een hartstochtelijk pleidooi voor een terugkeer naar de koestering van genegenheid en liefde tussen mensen onderling.
Waar de film Berlin, Die Sinfonie der Groszstadt ons de tijd van toen in het nu laat herbeleven, zien wij dat deze film, Der Ring des Nibelungen, ons vandaag confronteert met onze hedendaagse werkelijkheid. Een werkelijkheid die we te vaak als min of meer vanzelfsprekend laten voortbestaan. Later, veel later, zal met deze film kunnen worden beoordeeld of wij beter, dan in de jaren twintig en dertig, in staat zijn geweest om met elkaar tot vreedzame oplossingen te komen. Wij zijn in ieder geval opnieuw gewaarschuwd.
Adri Duivesteijn
Den Haag 27 mei/15 juni 2017