Oftewel hoe voorkomen wij een atoom-catastrofe?

21 februari 2023 , bijna een jaar na de inval van Rusland in de Oekraïne, hebben de presidenten Poetin en Biden beiden een indringende rede gehouden. De een sprak het Russische Parlement toe, terwijl de ander het aanwezige Poolse volk toesprak. Maar in beide gevallen was de boodschap vooral bedoeld voor de ander en omgekeerd. Twee grootmachten die de grenzen verkennen door elkaar de wacht aan te zeggen. De boodschap is buigen of barsten en de primaire vraag lijkt steeds meer wie als eerste zal buigen.

Wat nu precies een jaar geleden begon als een inval van Rusland in de Oekraïne is inmiddels uitgegroeid tussen een confrontatie van het autocratische Rusland en de gezamenlijke democratische wereld zoals deze in NAVO-verband is georganiseerd. Formeel spreken wij niet van een oorlog tussen Rusland en het Westerse deel van de wereld maar materieel – in de letterlijke betekenis van een bewapening – is dat wel degelijk het geval. De recente speeches van Poetin en Biden illustreren vooral hoe snel wij terecht zijn gekomen in een vergelijkbare dreiging van een nucleaire wapenwedloop die in de jaren zestig het dagelijks leven beheerste.

Dankzij een column van Hubert Smeets (NRC – 09-02-2023) over de angst van Rutte voor de ‘linkse wolk’, werd ik geattendeerd op het PvdA Verkiezingsmanifest ‘Om de kwaliteit van het bestaan’ uit 1963 (ik was toen 13 jaar!). Teruglezend geeft dit verkiezingsmanifest een goed beeld hoe in de zestiger jaren door de PvdA inhoud werd gegeven aan ‘een politiek voor de vrede’. Centraal staat daarin een ‘wederzijdse ontwapening’ met een conflictoplossing langs de lijn van de Verenigde Naties. ‘Eenzijdige, nationale ontwapening’ wordt niet gezien als een bijdrage ’tot de vrede’ . Nee ‘handhaving van de politieke en militaire samenwerking in NAVO-bondgenootschap is onvermijdelijk’. Maar een ‘echte vredespolitiek’ gaat ook uit van een ‘een internationale rechtsorde en de totstandbrenging van veranderingen langs vreedzame weg in plaats van van onder bedreiging met macht en geweld’, en door een ‘rechtvaardige verdeling van de wereldwelvaart’ dat werd benoemd als ‘het meest klemmende probleem’.

Je kan je afvragen welke doelstellingen in deze politiek voor de vrede behaald zijn. Feit is dat de tegenstellingen in de wereld in onze tijd misschien wel groter zijn dan ooit. Evident is dat er veel is geïnvesteerd in ontwikkelingssamenwerking en de economische welvaart voorspoed heeft gebracht. Maar van een ‘rechtvaardige verdeling van de wereldwelvaart’ is misschien wel minder sprake dan ooit. Ook de opbouw van een internationale rechtsorde is aan het wankelen en de VN lijkt steeds minder het platform voor een dialoog te zijn van de toen nagestreefde internationale vrede.

Wat Poetin met zijn inval in de Oekraïne wel voor elkaar heeft gekregen is een bijna explosieve intensivering van een ook door de PvdA in 1963 voorgestane ‘politieke en militaire samenwerking’ binnen de NAVO. Sterker de NAVO zal binnenkort zelfs worden uitgebreid met Finland en Zweden. En hoewel de Oekraïne, ondanks haar aanmelding, nog lang geen deel zal uitmaken van de NAVO komt de materiële militaire ondersteuning al heel dichtbij de support die een NAVO-lid zou ontvangen.

Hoezeer ik ook, net als ieder ander weldenkend mens, de Russische inval veroordeel constateer ik tegelijkertijd ook dat wij inmiddels terecht zijn gekomen in een oplopende escalatie van de oorlog tussen Rusland en de Oekraïne. En ook ik begrijp en vind dat Poetin moet worden afgestopt, maar tegelijkertijd dringt ook de prangende vraag op hoe wij voorkomen dat de oplopende militaire polarisatie niet onbedoeld zal gaan uitmonden in een Derde Wereldoorlog.

Feit is dat Rusland zich vergiste in de heldhaftige en onverzettelijke weerstand van de Oekraïnes bevolking, maar tegelijkertijd is het ook een feit dat het genoemde Westen zich heeft vergist in de effectiviteit van hun economische boycot en het sociale isolement van Rusland. Inmiddels zijn beide blokken terecht gekomen in een steeds verder oplopende militaire polarisatie. En dat uit zich in een oorlog met soldaten in loopgraven die doet denken aan de Eerste Wereldoorlog maar in het werkelijke front van vandaag zijn het de moderne raketten en drones die op gepaste afstand hun slachtoffers opeisen. Met als gevolg honderden doden aan beide zijden.

Ik maak mij nu, net zoals de PvdA in haar verkiezingsmanifest in 1963, grote zorgen over een oplopende militaire escalatie in de wereld. Voor mij is dan ook de kernvraag hoe wij in onze tijd kunnen voorkomen dat wij nu wel terecht komen in een Derde Wereldoorlog, of dramatischer nog, in een nucleaire oorlog. En dit risico is dichterbij dan velen van ons geneigd zijn te denken. Het is nu ruim een jaar geleden dat veel deskundige waarnemers nog dachten dat Rusland niet daadwerkelijk zou overgaan tot een inval in de Oekraïne. Nu schatten veel van dezelfde opinieleiders het risico van een inzet in nucleaire wapens laag in. Maar in een oorlog is een gek, en dat is Poetin, in nood, tot rare sprongen in staat. Onderschatting van dit gevaar is wat mij betreft nu al een historische fout. Een jaar oorlog overziend, is het nog maar de vraag of de strategische inzet van het Westen, en in het bijzonder de autonome inzet van Biden – dik gesteund door de Nederlandse regering – wel het juiste antwoord is op de voorkoming ervan.

Ik kom uit de generatie die is opgegroeid in het bewustzijn dat de nucleaire escalatie het grootste gevaar is dat de wereld kan bedreigen en dus in de kiem moet worden gesmoord. En wat ik wel weet is dat waar twee partijen eendimensionaal tegenover elkaar staan en slechts in militaire zin met elkaar communiceren, de kans groot is dat de antwoorden ook slechts militair zullen zijn. Daarin zit het grootste risico. Er is dus meer dan ooit een tegenkracht nodig. Dat is niet perse een klassiek pacifistisch antwoord, maar wel een krachtige vredesbeweging die nationaal en internationaal bijdraagt aan alternatieve oplossingsrichtingen.

Maar het moet gezegd, op dit moment is er, naast incidentele protesten, iedere vorm van zo’n brede vredesbeweging afwezig. Het lijkt wel alsof alle politieke partijen, links en rechts, maar één antwoord hebben op de ontstane situatie en dat is die van een verder oplopende bewapening van de Oekraïne vanuit de hoop dat Poetin alsnog zal gaan inbinden, dan wel kan worden teruggedrongen naar de situatie van voor de inval.

Er moeten ook andere wegen zijn om een oorlog te beëindigen dan de weg van een verdere militaire escalatie. Vandaar dat ik de behoefte voel om, nu wij alweer één jaar oorlog kennen in Europa, expliciet op te roepen om in te zetten op de opbouw van een brede vredesbeweging. Hoe kunnen er, te beginnen in ons land, denktanks en platforms ontstaan die alternatieve strategieën uitwerken die een alternatief zijn voor de huidige oplopende bewapening en intensivering van deze oorlog tussen Rusland en de Oekraïne?

Ik ben geen deskundige maar er moeten andere wegen zijn, dan deze huidige escalatie, hoe de oorlog kan worden gekeerd. Hoe Rusland weer tot rede kan worden gebracht. En hoe wij voorkomen wij dat langs de lijn van een self fulfilling prophecy ons zelf laten meeslepen in een Derde Wereldoorlog met alle risico’s van een nucleaire oorlog? Ik zal het ultiem niet meer meemaken maar mijn kinderen en hun kinderen zullen het slachtoffer zijn wanneer wij dat nu niet kunnen voorkomen.

Een nieuwe brede vredesbeweging is allang geen luxe meer, maar bittere noodzaak. Hier ligt natuurlijk een belangrijke opgave voor alle politieke partijen, maar zeker voor links. In het Verkiezingsmanifest 1963 werd de politiek voor de vrede beschreven met als statement dat: ‘de PvdA ervan overtuigd is dat het mogelijk moet zijn een atoomoorlog te voorkomen’. Opnieuw is die opgave actueel!

Een politiek voor de vrede: Om de kwaliteit van ons bestaan

Wie pakt deze uitdaging op?

Adri Duivesteijn, Den Haag, 24-02-2023 11.30 uur

Hieronder enkele relevante passages van het PvdA Verkiezingsmanifest 1963.