Zelfkracht is geen modewoord. Het is een antwoord op een veranderende samenleving. Terecht mag de vraag worden gesteld of de wijze waarop wij ons wonen hebben georganiseerd nog wel van deze tijd is. De burger is gedemocratiseerd, geëmancipeerd, geschoold en is, meer dan vroeger, in staat tot het nemen van een grotere verantwoordelijk voor het eigen wonen. De tijd is daar om te komen tot een fundamentele verschuiving van verantwoordelijkheden. Het wonen mag ‘ontzorgd’ worden, niet door de vermarkting ervan, maar door mensen de ruimte te bieden hun eigen woon- en leefomgeving in te richten. De vraag is hoogstens hoe, en in welke mate.

Zelf heb ik, na in de Tweede Kamer jaren te hebben gepleit voor nieuwe vormen van burgerinitiatief en eigenkracht, mijn Kamerlidmaatschap ingeruild voor een werkplek in het veld. Van praten naar doen, van beweren naar bewijzen dat het anders kan. Heel bewust heb ik in Almere, in de zeven jaar dat ik daar wethouder was, een groot aantal initiatieven genomen op het beleidsterrein van het wonen, waarbij principieel steeds opnieuw niet is gekozen voor de traditionele aanpak. Hier zijn het niet de hit and run projectontwikkelaars geweest die zich met kapitaal van anderen in de voorhoede van de ontwikkeling van de stad konden plaatsten, maar waren het de burgers die het eerste recht kregen om hun stad vorm te geven.

Almere

Het resultaat staat inmiddels in Almere. Nederlands’ jongste stad is het levende bewijs dat burgers het initiatief op substantiële schaal in eigen hand willen en kunnen nemen, mits zij daartoe de mogelijkheid krijgen. Met de introductie van het programma IkbouwmijnhuisinAlmere (2006) hebben burgers directe invloed gekregen op de stedelijke ontwikkeling. In Almere zien we dat woningbouw, in tal van vormen, mogelijk is zonder institutionele tussenlagen. Mensen maken er de stad, letterlijk en figuurlijk, in ruimtelijke en sociale zin, ieder afzonderlijk maar vooral ook gezamenlijk, en ze krijgen principieel de ruimte om dat naar eigen inzicht te doen. Sleutelbegrippen zijn individuele vrijheid, emancipatie en sociale samenhang. Zelfverwerkelijking, zelforganisatie en zelfregulering gaan hand in hand.

De ruimte voor burgerinitiatief in de woningbouw vertaalt zich in Almere in een eerste recht op bouwgrond. Verspreid door de stad en in verschillende prijsklassen worden bouwkavels uitgegeven, wat mensen de mogelijkheid biedt om inhoud te geven aan hun eigen woon- en leefsituatie. De gemeente doet bewust een stap terug. Onder het motto ‘regel het ontregelen’ beperkt overheidsbemoeienis zich tot een kavelpaspoort, waarin een minimaal aantal randvoorwaarden staat beschreven, en advisering vanuit de Kavelwinkel in het Stadhuis.

Homeruskwartier

Homeruskwartier in het stadsdeel Almere Poort is bewust ingericht als ‘staalkaart van opdrachtgeverschap’; ruim 1.000 woningen zullen hier langs de lijn van verschillende vormen van zelfbouw tot stand komen. Niet alleen vrije kavels, maar ook collectieven en bouwvelden die in mede-opdrachtgeverschap worden ontwikkeld. Juist gezien het experimentele karakter van de wijk, zijn er verschillende woon- en werkmilieus gedefinieerd. Zo is er een buurtje waar enkel met/in hout mag worden gebouwd en zijn er grachtenhuizen, tuinwoningen, woon/werkvilla’s en kavels voor architecten (met de ‘woning zonder ramen’, die aan de basis heeft gelegen van een pilot voor versoepeling van het Bouwbesluit voor Almeerse particuliere opdrachtgevers) . Het stedenbouwkundig plan voor Homeruskwartier werd gemaakt door OMA, in samenwerking met conceptontwikkelaar Jacqueline Tellinga.

Ervaringen

IkbouwmijnhuisinAlmere en ook IkbouwbetaalbaarinAlmere (IbbA) laten zien dat – daar waar burgers het initiatief in eigen hand nemen – er andere processen van betekenis worden. Een nieuwe wetmatigheid is bijvoorbeeld dat het wonen niet langer wordt bepaald door een proces van winstmaximalisatie, maar door woonmaximalisatie. Particuliere opdrachtgevers bouwen aantoonbaar grotere en kwalitatief betere woningen dan institutionele partijen. Juist het wegvallen van overheadkosten en winststreven maakt dat iedere euro direct kan worden geïnvesteerd in de woning, hetzij in mankracht, hetzij in materiaal.

In gebiedsontwikkeling zijn stedenbouwers vaak wanhopig op zoek naar middelen om diversiteit te creëren. De zelfbouwpraktijk, niet alleen in Almere maar ook in wijken als Roombeek in Enschede, Steigereiland in Amsterdam en Vroondaal in Den Haag, laat zien dat zelfbouw op organische wijze leidt tot een grote differentiatie. Waar duizend mensen bouwen, zullen er duizend verschillende woningen verschijnen. Misschien niet altijd conform de smaak van de gemeentelijke stedenbouwers of de verantwoordelijk wethouder, maar dat zou ook niet de norm mogen zijn. In de stad, de wijken, de buurten en de straten gaat het om het ensemble, om de eindeloze variatie, en om de energie die vrijkomt als mensen zelf het initiatief nemen, het enthousiasme en de creativiteit. In Almere hebben wij laten zien dat dit de samenleving versterkt.

Groeiende belangstelling

Er is een groeiende belangstelling voor het Almeerse model, zowel in nationaal als in internationaal perspectief. Met name in Engeland is men geïnteresseerd in een omdraaiing van het systeem. Over het Almeerse zelfbouwprogramma schrijft the House of Commons dat het “a huge untapped potential” is.

“If the gap between housing supply and demand is to be met, other models of housing delivery also should be promoted. Self and custom build schemes in particular have significant potential to deliver a major contribution to housing supply from a new source, but we should not underestimate the institutional change that is necessary to achieve this.”

Tijdens een bezoek aan Homeruskwartier in 2012 maakte de Engelse Minister of Housing bekend een fonds van £30 miljoen te lanceren, “to provide short-term finance for projects similar to those at Almere, where groups of self-build homes are built at the same time.”

In Nederland is het moeilijker. De posities binnen de woningbouw liggen al decennia vast; het zijn vooral de institutionele posities die worden verdedigd. Toch lijkt ook hier sprake van een kentering. Op 18 november 2013 zond VPRO’s Tegenlicht de uitzending ‘Bouw ’t zelf!’ uit, waarin werd gesproken van een revolutie die zich momenteel (in Almere) voltrekt. “Bouwen ‘vanuit de vraag’ zorgt ervoor dat het monopolie op smaak niet langer bij projectontwikkelaars en grootaannemers ligt. Zo krijgt elk huis weer een verhaal”, luidde de inleiding van de aflevering.

Voor mij is de belangrijkste ‘lesson learned’ dat de mensen de motor achter onze woningbouw willen en kunnen zijn, dat de eigenkracht van mensen kan worden aangewend voor een andere inrichting van onze samenleving. Het wordt dan ook tijd dat de nationale politiek modellen ontwikkelt, anders dan het platte marktdenken, die het mogelijk maken om vormen van zelfkracht te laten samengaan met vormen van samenlevingsopbouw; modellen waarin mensen samen verantwoordelijkheid kunnen nemen voor het wonen, in de ruimste betekenis van het woord.

Voor meer informatie, zie de website van de gemeente Almere.

Tijdlijn en publicaties

• Op 13 juni 2006 werd in De Kemphaan de officiële aftrap gegeven voor het grootschalige zelfbouwprogramma van Almere. Zie hier de presentatie van Jacqueline Tellinga, feitelijk het startdocument dat leidde tot IkbouwmijnhuisinAlmere (en later ook IkbouwbetaalbaarinAlmere).
• Op 11 april 2007 vond in Almere het vakdebat ‘Stedenbouw van onderop’ plaats. De openingsbijdrage van Adri Duivesteijn vormde tevens de lancering van het programma IkbouwmijnhuisinAlmere. Lees hier de volledige publicatie, waarin de betekenis van het programma woord voor woord wordt toegelicht (in 2010 werd de tekst, in het kader van het programma het Klokhuis en de bouw van het KlokHUIS in het Cascadepark in Almere Poort, toegesneden op kinderen. Lees hier de volledige publicatie).
• Op 27 februari 2010 verscheen het Meerjarenprogramma Particulier Opdrachtgeverschap. In het Meerjarenprogramma wordt teruggeblikt op (bijna) vier jaar zelfbouw, en wordt aangegeven hoe de verworven inzichten leiden in de nabije en verdere toekomst worden vertaald in nieuwe vormen, instrumenten en werkwijzen. Lees hier de volledige publicatie.
• Over Homeruskwartier is, in binnen- en in buitenland, veel geschreven. In 2011 zijn veel van de verschenen verhalen gebundeld in ‘Homeruskwartier. Eén wijk, vijf jaar ervaringen en vehalen’. Lees hier de volledige publicatie.
• Op basis van de ervaringen die in Almere zijn opgedaan, schreef Adri Duivesteijn in 2012 de notitie ‘Elf Ervaringen uit de Almeerse praktijk’. Lees hier de volledige publicatie.
• De ‘woning zonder ramen’ in Homeruskwartier heeft ertoe geleid dat oud-minister Piet Hein Donner (Binnenlandse Zaken) op 13 januari 2012 heeft besloten Almere de ruimte te geven om vijf jaar te experimenteren met verminderd toetsen aan het Bouwbesluit. Concreet betekent dit dat zelfbouwers hun woning niet langer hoeven te (laten) toetsen op bouwregels die gaan over het gebruik en comfort van de woning. Na vijf jaar wordt de pilot geëvalueerd, om te bezien of en hoe er op grotere schaal vervolg wordt gegeven aan het terugdringen van wet- en regelgeving. Lees hier de brochure waarin staat weergegeven wat de pilot precies inhoudt.
• Sinds april 2013 zijn de zogenoemde zelfbouwkaarten beschikbaar: een overzicht van bijzondere zelfgebouwde woningen in Almere Overgooi, Noorderplassen West en Homeruskwartier.
• Op 18 november 2013 zond VPRO’s Tegenlicht ‘Bouw ’t zelf!’ uit.