Zelfbouw

cropped-0602_AW_voorgevel1.jpgVanaf de introductie van de Woningwet (1901) is de Nederlandse woningbouwproductie top down tot stand gekomen. Vanuit de verzorgingsstaatgedachte – het doel van de Woningwet was de bouw van goede woningen te bevorderen – is het eerst de overheid geweest, met de woningbouwcorporaties als uitvoerende partij, die onze woningbouwproductie heeft bepaald, later gevolgd door de markt in de vorm van (vaak grootschalige) projectontwikkelaars; burgers kwamen, als opdrachtgever(s), niet voor in het beleid.

Inmiddels hebben honderd jaar van onderwijs, emancipatie en democratisering ons gevormd, maar in Nederland redeneren wij – op het beleidsterrein van het wonen – nog altijd vanuit die zorgcultuur. Niet de vraag naar woonkwaliteit, maar het aanbod van woningen staat centraal.

Ik heb mijn hele werkzame leven gepleit voor een nieuwe visie op het wonen. Juist omdat het wonen tal van immateriële waarden vertegenwoordigt, is het niet meer dan logisch dat mensen daar zelf over mogen beslissen, dat zij het recht hebben om zelf te beschikken over de eigen woon- en leefomgeving.Ondanks een in 1998 aangenomen motie (Duivesteijn c.s., KST29398), waarin de overheid wordt opgedragen om “te bevorderen dat een groter aandeel van de nieuwbouw door middel van eigen opdrachtgeverschap kan worden gerealiseerd, en ernaar te streven dat het aandeel via individueel opdrachtgeverschap te realiseren woningen een substantieel deel, circa een derde van de te realiseren bouwopgave bedraagt”, wordt de burger in grote delen van ons land – en dan met name in stedelijk gebied – echter nog altijd gereduceerd tot woonconsument. (1999-01-06 – Scan Cobouw Vrije Kavels Vinex-wijken kansloos)

LuchtbeeldIn Almere is die nieuwe visie er wél gekomen. In 2006 hebben wij gebroken met de lange traditie van aanbodgecentreerde, institutionele woningbouw. Met het programma IkbouwmijnhuisinAlmere (IBMHIA) en later ook de regeling IkbouwbetaalbaarinAlmere (IBBA), is gekozen voor een van vorm van stadsontwikkeling die de burger centraal stelt. Of, zoals het in de Almere Principles is verwoord: “Vanuit de erkenning dat burgers de drijvende kracht zijn in het maken, behouden en verduurzamen van de stad, ondersteunen wij hun streven om hun unieke mogelijkheden te verwezenlijken, met bezieling en waardigheid.” Almere laat zien waar het toe leidt als mensen de mogelijkheid krijgen om de stad te maken; als woningen de ideeën, wensen en fantasieën van hun bewoners vertegenwoordigen. Het maakt de stad diverser, kleurrijker, interessanter en persoonlijker. Daarbij blijkt particulier opdrachtgeverschap beter bestand tegen crises dan institutionele bouw.

Ik vind het dan ook onbegrijpelijk waarom de transitie van aanbod naar vraag, van woningbouw vóór burgers naar woningbouw dóór burgers, van de grote schaal naar (een veelvoud van) de kleine schaal niet principieel wordt doorgevoerd. Dit onbegrip heb ik voortdurend onder woorden gebracht, gevolgd door de oproep om de burger te ‘verheffen’ tot cruciale schakel in ons woonbeleid. Hier een aantal opiniërende verhalen die ik erover schreef (voor een volledig overzicht: zie het archief).

1. Het ‘wilde wonen’ vereist collectieve planning (22 mei 1997, gepubliceerd in NRC Handelsblad)

In reactie op een artikel van architect Carel Weber, waarin hij liberalisering van ruimtelijke ordening en woningbouw bepleit, schreef ik een artikel met als kern de stelling dat die twee – ruimtelijke ordening en woningbouw – niet op één hoop mogen worden geveegd. Wie grotere vrijheid voor de burger wil, moet niet de overheid aanpakken, maar de instituties die zich tussen overheid en burger hebben genesteld. Lees hier het volledige artikel.

2. Wonen na 2001. Pleidooi voor een sociaaldemocratische heroriëntatie op het wonen (juli 1997, ten behoeve van het verkiezingsprogramma van de PvdA)

Samen met Peter Dordregter leverde ik in 1997 een aantal bouwstenen voor het verkiezingsprogramma van de PvdA. Daarbij concentreerden wij ons op wat ons inziens de hoofdzaken waren: de verwezenlijking van het zelfbeschikkingsrecht van de burger in het wonen, en de daarbij passende verhouding tussen burgers en overheid. Lees hier de volledige bijdrage.

3. Geef het wonen terug aan de burger (juni 1998, uitgesproken tijdens de Nacht van de Architectuur)

Tijdens de Nacht van de Architectuur haalde ik vier argumenten aan waarom het wonen op een andere manier georganiseerd zou moeten worden: allereerst dat de woningnood – in de klassieke betekenis van het woord – ten einde is, ten tweede dat de paternalistische verzorgingsstaatgedachte niet langer van deze tijd is, ten derde dat de samenleving te veelkleurig is om vast te houden aan standaardprodukten en tot slot dat mensen zelf het moeten primaat hebben in de vormgeving van hun wonen, in plaats van dat collectiviteit en de uniformiteit worden afgedwongen en opgedrongen (samenlevingsopbouw ‘van onderop’). Daarnaast betoogde ik dat zelfbeschikking óók een aspect van architectonische kwaliteit is; het brengt een veelvormigheid en veelkleurigheid met zich mee, die recht doet aan wat onze hedendaagse samenleving in de kern is: pluriform en geïndividualiseerd. Lees hier de volledige lezing.

4. De zeggenschap over het wonen behoort de burger toe (januari 1999, gepubliceerd in Architectuur Lokaal)

Mijn bezoek aan Villa El Salvador in Peru – ter voorbereiding op de expositie De Verboden Opgave (NAi) – riep scherpe vragen op over de Nederlandse situatie. Hoe is het mogelijk dat de armste bevolkingsgroepen in een arm land als Peru per saldo meer concrete invloed op hun eigen woonsituatie dan de middenklasse in Nederland? Het is een oproep aan bestuurders om burgers als primaire bondgenoot en uitvoeringspartner te herkennen; een publiek-private samenwerking tussen de gemeente en duizenden individuele bouwers (al dan niet collectief). Lees hier het volledige artikel.

5. De burger als motor van het bouwbeleid (mei 2009, gepubliceerd in De Volkskrant)

In reactie op de roep om steunmaatregelen vanuit de bouwsector, betoogde ik dat steun slechts onder voorwaarden zou moeten worden verstrekt. Ondanks het feit dat de traditionele manier van woningbouw is vastgelopen, ontbreekt in de bouwwereld (nog altijd) ieder spoor van zelfkritiek of –analyse. In mijn ogen is de bouwsector zelf debet aan de crisis; de crisis is dan ook niet zozeer economisch of financieel, als wel institutioneel van aard. Er zou dan ook sprake moeten zijn van een fundamentele herstructurering van de sector, in de richting van een vraaggestuurde bouwstructuur. Lees hier het volledige artikel.

6. De toekomst van het wonen ligt in de zelfbeschikking van de burger (2010, gepubliceerd in BenM)

In een artikel dat ik schreef voor BenM analyseer ik particulier opdrachtgeverschap in de context van samenlevingsopbouw. In mijn optiek schuilt de essentie van ons woonbeleid in het feit dat het dienstbaar is – of zou moeten zijn – aan de organisatie van onze samenleving. Dat kan alleen als wij komen tot een nieuw, hedendaags stelsel. Een stelsel dat recht doet aan ontwikkelingen als emancipatie en individualisering. Een stelsel dat uitgaat van vertrouwen in de mogelijkheden van de mensen, in hun creativiteit, solidariteit en verantwoordelijkheidsgevoel, en in de kracht van een samenleving tot verregaande zelfregulatie. De stad, de wijk, de buurt, de straat en de woning zouden in handen moeten komen van de burgers zelf. Zij moeten de mogelijkheid krijgen om wezenlijk betrokken te worden bij hun wonen. Hierin ligt de kracht voor de opbouw van een gezonde samenleving, waarin mensen met elkaar communiceren, zich met elkaar verantwoordelijk weten voor de vraagstukken van het wonen en de woonomgeving, en deze vraagstukken voortvarend ter hand nemen. Lees hier het volledige artikel.

7. Winstmaximalisatie wordt woonmaximalisatie (2010, gepubliceerd in Stadswerk)

Samen met conceptontwikkelaar Jacqueline Tellinga legde ik voor Stadswerk onze werkwijze in Homeruskwartier (Amere Poort) vast. Deze wijk hebben wij bewust ingericht als een ‘staalkaart van opdrachtgeverschap’; een gebied waar op grote schaal geëxperimenteerd kon worden met alle vormen van zelfbouw. Lees hier het volledige artikel.

8. Pleidooi voor een radicale stelselherziening (2010, gepubliceerd in Socialisme & Democratie)

Op verzoek van Socialisme & Democratie, het wetenschappelijk blad van de PvdA, blikte ik terug op (de ontwikkeling van) het woonbeleid in Nederland. Feit is dat de burger hier, in tegenstelling tot de ons omringende landen, geen wezenlijke invloed op de eigen woning en woonomgeving heeft. Dit heeft nooit geleid tot een fundamentele discussie over de wijze waarop wij onze volkshuisvesting vormgeven. Ten onrechte; het wordt tijd voor een radicale stelselherziening, die aansluit op de nu heersende tijdsgeest. In het artikel S&D schetste ik richtingen voor een nieuw woonbeleid. Kern ervan is het wonen (opnieuw) van de mensen zélf moet worden. Lees hier het volledige artikel.

9. Mensen maken de stad. Elf ervaringen uit de Almeerse praktijk (2013, uitgesproken tijdens een congres van Architectuur Lokaal)

Hoewel het niet direct een opiniërend verhaal is, bieden de ‘elf ervaringen’ een mooi overzicht van waar mijn pleidooi in de praktijk toe heeft geleid. 2015 - Foto Presentatie HomeruskwartierIn Almere hebben wij op grote schaal ingezet op zelfbouw. In 2013, tegen het einde van mijn wethouderschap, heb ik mijn persoonlijke ervaringen op een rij gezet.

In het kader van kennisoverdacht, en in de hoop anderen – politici en bestuurders – te inspireren.

Lees hier het volledige artikel.

10. Stadsleven, nu van burgers (2013, uitgesproken tijdens het een congres van het Trendbureau Overijssel en het Kennisinstituut Stedelijke Samenleving)

Tijdens het congres ‘Binnenstad in Beweging’ reflecteer ik, eigenlijk voor het eerst, op het geheel van ervaringen die ik gedurende mijn werkzame leven heb opgedaan. Dat doe ik aan de hand van de actualiteit; de crisis. In mijn ogen is die niet zozeer financieel of economisch van aard, maar hebben wij primair te maken met een institutionele crisis, die voelbaar is in de ontwikkeling van onze steden. Het is evident dat de mechanismen van de institutionele wereld zijn vastgelopen. De uitdaging is om te zoeken naar nieuwe werkvormen en partners, die het mogelijk maken om onze steden (weer) op een positieve manier vorm en inhoud te geven. In ‘Stadsleven, nu van burgers’ stel ik dat de burger daarin één van de belangrijkste energiebronnen kan zijn, omdat hij of zij zowel creatief is als investeringscapaciteit vertegenwoordigt. Ik pleit er dan ook voor om de burger in de toekomst te beschouwen als de belangrijkste bondgenoot van bestuurders en planners die betrokken zijn bij de ontwikkeling van de stad. Lees hier het volledige essay; zie hier de bijbehorende presentatie.

11. Empower people to make the city (2014, uitgesproken tijdens de studiedag Communicating Architecture)

Op uitnodiging van het Museo Nazionale Delle Arti Del XXI Secolo (MAXXI) in Rome heb ik een bijdrage geleverd aan de studiedag ‘Communicating Architecture’. Een veelheid aan professionals – waaronder architecten, ontwerpers, politici en journalisten – reflecteerden op de vraag of architectuur kan fungeren als communicatiemiddel, en hoe de sociale betekenis ervan bij een groter publiek onder de aandacht kan worden gebracht. Op basis van een terugblik op onze volkshuisvestingsgeschiedenis – nadrukkelijk ook in internationaal perspectief – heb ik gepleit voor een rehabilitatie van het plot-based urbanism, zoals we dat vroeger in bijvoorbeeld Amsterdam en New York zagen. Van bovenaf werd een raamwerk, een grid gecreëerd, dat vervolgens door burgers zelf werd ingevuld. Met zelfbouwprogramma’s als ‘IkbouwmijnhuisinAlmere’ wordt deze manier van stedenbouw opnieuw geïntroduceerd. Opnieuw krijgen burgers een hoofdrol in het maakproces; opnieuw is sprake van een direct verband tussen bewoners en woningen, tussen burgers en stad. Zie hier het volledige verslag; zie hier mijn lezing.

Share and Enjoy !

Shares